Cykl „historia polskiego atomu”. Część pierwsza: elektrownia w Żarnowcu

Rozpoczynamy cykl tekstów prezentujący historię polskich aspiracji w zakresie rozwijania energetyki atomowej. W części pierwszej pochylamy się nad początkami atomu w Polsce. Pierwsza elektrownia jądrowa miała powstać już w 1965 r. Kolejne plany, związane z Żarnowcem, mówiły o latach 1991-92. 

Polska planowała budowę pierwszej elektrowni atomowej na 1965 r.

W latach 50. XX wieku, Polska zaczęła spoglądać w stronę szybko rozwijającej się energetyki jądrowej. Początki tego procesu to utworzenie Rady ds. Wykorzystania Energii Atomowej w 1956 roku. Jej zadaniem było rozpatrywanie wieloletnich i bieżących planów dotyczących wykorzystania energii jądrowej w gospodarce narodowej. Dodatkowo, miała opiniować kwestie związane z tą dziedziną, inicjować i zlecać prace badawcze oraz współpracować z resortami i instytucjami zainteresowanymi tematem.

Powołano także pierwszego w historii Pełnomocnika Rządu ds. Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej pełniącego tę funkcję w latach 1956 – 68 - Wilhelma Billiga. 

Zobacz także: Energetyka w nowej rzeczywistości politycznej. Co czeka węgiel, OZE i atom? - Piotr Maciążek, Podcast 21%

W czerwcu 1957 r. prezydium rządu komunistycznej Polski podjęło kolejny ważny krok, wydając uchwałę nr 224/57, która zawierała "Zarys Perspektywicznego Planu w Zakresie Energetyki Jądrowej w Polsce".

Dokument ten obejmował szeroki zakres zagadnień, obejmujących rozwój energetyki jądrowej, poszukiwania surowców uranowych, produkcję paliw jądrowych, badania podstawowe, aparaturę do badań jądrowych, ochronę radiologiczną, problem kadr i współpracę międzynarodową.

Warto podkreślić konkretny zapis w dokumencie, który przewidywał możliwość uruchomienia pierwszej elektrowni jądrowej o mocy rzędu 200 MW nie później niż w roku 1965, z charakterem przemysłowym. 

Zobacz także: Audyt programu energetyki jądrowej – na co rząd Tuska musi zwrócić uwagę?

Decyzja o budowie elektrowni atomowej w Żarnowcu

Decyzja o rozpoczęciu budowy elektrowni jądrowej zapadła w 1971 roku, kiedy to prezydium rządu przyjęło decyzję nr 113/71. Plan zakładał, że elektrownia ta będzie oparta na reaktorach WWER-440. Rok później, w 1972, ustalono lokalizację przyszłej elektrowni nad Jeziorem Żarnowieckim, uwzględniając aspekty bezpieczeństwa i infrastruktury.

W 1974 roku Polska podpisała umowę o współpracy z Związkiem Radzieckim, określającą warunki budowy elektrowni jądrowej. Umowa ta przewidywała współpracę w zakresie dostaw reaktorów WWER-440, a także niektórych urządzeń, które miały być dostarczone przez krajowy przemysł.

W tym samym czasie, 12 kwietnia 1973 roku, uchwalono ustawę o utworzeniu Urzędu Energii Atomowej, który miał nadzorować pokojowe wykorzystanie energii jądrowej w kraju. Urząd ten odpowiadał za opracowywanie kierunków wykorzystania energii atomowej, nadzór nad placówkami naukowo-badawczymi oraz koordynację działań związanych z energią jądrową.

Trzy lata później, w 1976 roku, Urząd Energii Atomowej został zlikwidowany, a na jego miejsce powołano Urząd Ministerstwa Energetyki i Energetyki Atomowej. Nowy resort miał przeprowadzić głęboką analizę programu polskiej energetyki.

Zobacz także: Atomowy renesans w Europie? Sprawdziliśmy to na największych targach energetyki jądrowej w Paryżu

Powstanie Państwowej Agencji Atomistyki, tworzenie regulacji atomowych

27 lutego 1982 roku decyzją Rady Ministrów z 18 stycznia tego samego roku, rozpoczęto budowę pierwszej elektrowni jądrowej w kraju, a jednocześnie utworzono Państwową Agencję Atomistyki (PAA), mającą kluczowe znaczenie dla regulacji i nadzoru nad tym nowym obszarem.

Pierwszym prezesem PAA został mianowany doktor Mieczysław Sowiński, a jego misją było nadzorowanie przygotowań do budowy elektrowni jądrowej oraz opracowanie zasad bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej. W ramach swoich obowiązków prezes PAA powołał Pełnomocnika ds. Bezpieczeństwa Jądrowego i Ochrony Radiologicznej, którego zadaniem było przygotowanie kompleksowych przepisów regulujących proces wydawania zezwoleń na budowę i funkcjonowanie elektrowni jądrowych.

Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej, powstałe już w 1957 roku, odegrało kluczową rolę w tym procesie. Specjaliści z tego laboratorium zajęli się problematyką dozoru nad projektami prawa atomowego. 
Współpraca z Międzynarodową Agencją Energii Atomowej (MAEA) była niezwykle istotna, a zalecenia zawarte w dokumencie Nuclear Safety Standards opracowanym przez MAEA miały wpływ na kształtowanie polskich regulacji w zakresie bezpieczeństwa jądrowego.

W kolejnych latach, prace nad przygotowaniem ustawy Prawo Atomowe stały się priorytetem. Polska dążyła do stworzenia solidnych struktur regulacyjnych, zgodnych z międzynarodowymi standardami, aby zapewnić bezpieczeństwo i skuteczność funkcjonowania elektrowni jądrowych.

Elektrownia Jądrowa Żarnowiec

Elektrownia Jądrowa Żarnowiec miała być nowoczesnym środkiem pozyskiwania energii, składającym się z dwóch bloków energetycznych o mocy 427 MWe każdy. Planowane uruchomienie miało nastąpić w latach 1991-1992. Rozpoczęcie projektu datuje się na rok 1982, z równoczesnym przesiedlaniem mieszkańców wsi Kartoszyno.

Pierwsze etapy budowy skupiały się na przygotowaniu terenu pod fundamenty i wznoszeniu infrastruktury wspierającej, takiej jak hale magazynowe, kotłownia technologiczna, hydrofornia, oczyszczalnia ścieków, stolarnia, budynki socjalne, laboratoria, tunele dla instalacji wodnych, energetycznych i olejowych elektrowni. Równocześnie z rozwojem budowy, nowoczesne gospodarstwa dla przeniesionych mieszkańców wsi Kartoszyno powstały w oddalonej o pięć kilometrów miejscowości Odargowo.

W maju 1985 roku rozpoczęto prace nad fundamentem głównego bloku. Proces ten obejmował wylewanie płyty fundamentowej o grubości 2,4 m i powierzchni 10 800 m², co zajęło kolejne dwa lata. Początkowy postęp prac był zauważalny, a budowla rozwijała się szybko. 

Polski przemysł a elektrownia w Żarnowcu

W budowę Elektrowni Jądrowej Żarnowiec zaangażowanych było wiele polskich firm, mimo że część jądrowa była zaprojektowana przez Związek Radziecki i wykonana w Czechosłowacji. Łącznie około 70 polskich przedsiębiorstw uczestniczyło w projekcie. Główne firmy odpowiedzialne za produkcję wyposażenia do części konwencjonalnej to m.in. Rafako (wytwornice pary, stabilizatory ciśnienia), FAKOP (wymienniki ciepła), Dolmel (generatory), ZAMECH (maszynownie, turbozespoły typu 4K-465), ZUP Nysa (skraplacze), Chemar (rurociągi, armatura do rurociągów), oraz Metalchem (zbiorniki awaryjnego chłodzenia reaktora, zbiorniki kwasu borowego). 

Problemy związane z budową Żarnowca

W kwietniu 1986 roku doszło do największej katastrofy jądrowej w historii - wybuchu elektrowni jądrowej w Czarnobylu, znajdującej się w ówczesnym Związku Radzieckim. Skutki tej tragedii dotknęły nie tylko tereny sąsiednie, ale również wywołały falę niepokojów społecznych na całym świecie. Polska, będąca sąsiadem ZSRR, również odczuła konsekwencje tego dramatycznego wydarzenia.

Jednym z istotnych aspektów reakcji społeczeństwa polskiego na katastrofę w Czarnobylu były spekulacje i dezinformacje rozprzestrzeniane przez różne źródła informacji.

Po wydarzeniu w Czarnobylu, obawy i protesty społeczne w Polsce dotyczące bezpieczeństwa elektrowni jądrowej nasilały się, zwłaszcza w kontekście budowy Elektrowni Jądrowej w Żarnowcu. Wzrost niepokoju społecznego był widoczny w postaci organizowanych manifestacji, pikiet oraz akcji informacyjnych. Warto jednak zauważyć, że niektóre protesty miały charakter polityczny, a nie zawsze były oparte na faktach naukowych.

Niezależnie od obaw społecznych, budowa EJ Żarnowiec napotykała również problemy gospodarcze. Pod koniec lat 80., gospodarka Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej znajdowała się w kryzysie. Próby reformy gospodarczej w latach 1987-1989 nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, co skutkowało spadkiem produkcji przemysłowej i wyhamowaniem inwestycji, w tym budowy elektrowni jądrowej. Zatrudnienie przy wznoszeniu elektrowni drastycznie spadło, a prace prowadzone były głównie w formie działań zabezpieczających.

Ostatecznie, w wyniku zmian politycznych i społecznych w Polsce po 1989 roku, plany budowy Elektrowni Jądrowej Żarnowiec zostały zarzucone. Wiele elementów, które zostały zamówione dla Elektrowni Jądrowej Żarnowiec zostało później odsprzedane innym elektrowniom z reaktorami WWER. Dwa zbiorniki reaktorów oraz inne duże elementy zostały dostarczone do elektrowni Paks na Węgrzech i Loviisa w Finlandii. Dla elektrowni Paks przeznaczono również jedną z wytwornic pary. Wiele mniejszych elementów wyposażenia zostało sprzedanych do różnych elektrowni, takich jak Dukovany, Bohunice etc.

Ostatecznie koncepcja powrotu do budowy elektrowni atomowej odżyła dopiero w 2005 r.

Korzystałem z książki Polska atomistyka, praca zbiorowa, Wydawnictwo Instytutu Zrównoważonej Energetyki, Kraków 2017 r.