Alert europejski: Nowa jakość powietrza w UE – trwają intensywne prace Parlamentu Europejskiego

Parlament Europejskie prowadzi obecnie intensywne prace nad realizacją ambicji Komisji Europejskiej wynikającej z „Planu działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby”. Nowa dyrektywa nie tylko zaostrza normy związane z zanieczyszczeniem powietrza, ale także proponuje ustanowienie prawa do odszkodowania dla osób, które doznały z tego tytułu uszczerbku na zdrowiu.

Obszar legislacyjny

W ramach Zielonego Ładu Komisja Europejska postawiła sobie za cel zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby do poziomów, które uznawane są za nieszkodliwe dla zdrowia oraz neutralne dla ekosystemów środowiska. Ambicja ta została zawarta w dedykowanym dokumencie strategicznym zaprezentowanym przez organ wykonawczy UE w maju 2021 r. tj. „Planie działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby”, w którym zwrócono szczególną uwagę na ilość przedwczesnych zgonów spowodowanych m.in. ilością pyłów w powietrzu.

Co ważne, już w marcu 2021 r. Parlament Europejski przyjął rezolucję ws. wdrożenia dyrektyw UE dotyczących jakości powietrza, w której zawarto szereg zaleceń. Wśród nich zawarto wezwanie do aktualizacji norm UE oraz dostosowania ich do efektów prac Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Parlament Europejski zalecił także uwzględnienie w dyrektywie nieuregulowanych wcześniej zanieczyszczeń o wykazanym niekorzystnym wpływie na zdrowie i środowisko, takich jak ultradrobne cząstki, sadza, rtęć i amoniak.

W swoim programie prac na 2022 r., przyjętym 19 października 2021 r., Komisja Europejska ogłosiła, że przedstawi przegląd unijnych dyrektyw w sprawie jakości powietrza (dyrektywy 2004/107/WE i 2008/50/WE), które określają wspólne metody monitorowania, oceny i informowania o jakości otaczającego powietrza w Unii Europejskiej oraz ustanawiają cele w zakresie jakości otaczającego powietrza w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi i środowisko jako całość. Przegląd w dużej mierze wynikał z przeprowadzonej oceny adekwatności stosowanych środków regulacyjnych w/w dyrektyw, wśród których wymieniono 7 kluczowych wniosków:

Jakość powietrza pozostaje głównym problemem zdrowotnym i środowiskowym.

1. Normy jakości powietrza są instrumentalne i częściowo skuteczne w ograniczaniu zanieczyszczenia.

2. Obecne normy UE są mniej ambitne niż zalecenia naukowe.

3. Wartości dopuszczalne były bardziej skuteczne niż inne rodzaje norm jakości powietrza.

4. Egzekwowanie prawa przez Komisję Europejską i społeczeństwo obywatelskie jest skutecznym narzędziem.

5. Istnieje możliwość dalszej harmonizacji monitorowania, modelowania, informacji i planów dotyczących jakości powietrza.

6. Nie wszystkie zgłaszane dane są równie przydatne, a e-sprawozdawczość pozwala na dalszy wzrost wydajności.

Konsekwencją działań Komisji Europejskiej jest obecnie procedowany przez Parlament Europejski projekt łączący dwie unijne dyrektywy w sprawie jakości powietrza w jedną dyrektywę COM(2022)542 – w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy, która oficjalnie wprowadza cel osiągnięcia zerowego zanieczyszczenia powietrza w 2050 r. oraz ustanawia tymczasowe normy jakości powietrza w UE na 2030 r., które są bliższe obecnie obowiązującym wytycznym WHO.

Ścieżka legislacyjna

Wstępny etap konsultacji publicznych (pre-konsultacje) został uruchomiony w grudniu 2020 r. i trwał przez okres 4 tygodni. Celem tego etapu było zebranie wstępnych informacji od zainteresowanych stron, a prace prowadzone były przez Dyrekcję Generalną ds. Środowiska (DG ENV) oraz Departament ds. Zerowych Zanieczyszczeń (ENV.C) wraz z Wydziałem ds. Czystego Powietrza oraz Polityki Miejskiej (C3).

Właściwe konsultacje (kwestionariusz) zostały uruchomione pod koniec września 2021 i zakończyły się w grudniu tego samego roku – docelowe przyjęcie ostatecznej wersji dokumentu (prezentacja propozycji nowej dyrektywy) nastąpiło 27 października 2022 r. Wraz z publikacją projektu uruchomione zostały również dodatkowe konsultacje, które oficjalnie zakończyły się w marcu br.

Projekt nowej dyrektywy został już skierowany do prac w Parlamencie Europejskim – do Komisji Ochrony Środowiska Naturalnego, Zdrowia Publicznego i Bezpieczeństwa Żywności (ENVI) [komisja przewodząca pracom] Ze względu na zakres tematyczny wniosku do wsparcia prac członków Komisji ENVI zostały wyznaczone także: Komisja Transportu i Turystyki (TRAN) oraz Komisja Prawnej (JURI). Na posła sprawozdawcę został wyznaczony Javi López (S&D), a sprawozdawcami cieniami zostali: Norbert Lins (EPL), Karin Karlsbro (Renew), Nicolae Ştefănuă (Zieloni), Anna Zalewska (EKiR), Gianna Gancia (ID) oraz Petros Kokkalis (Lewica).

Sprawozdanie Komisji ENVI dot. w/w dokumentu zostało opublikowane 23 lutego br., a już miesiąc później odbyło się jego szczegółowe omówienie podczas dedykowanego posiedzenia. Docelowo Komisja zamierza przyjąć sprawozdanie ustawodawcze przed końcem bieżącego miesiąca, zaś w przypadku Rady debata przewidziana jest na 20 czerwca br. Całość prac nad dyrektywą prowadzona jest w formie zwykłej inicjatywy ustawodawczej.

Co z tego wynika?

Jak wskazuje KE: „Czyste powietrze ma zasadnicze znaczenie dla zdrowia ludzkiego i zachowania środowiska naturalnego. Pomimo znacznej redukcji emisji szkodliwych zanieczyszczeń powietrza w ciągu ostatnich trzech dekad, najnowsze szacunki nadal wskazują na około 400 000 przedwczesnych zgonów każdego roku z powodu zanieczyszczenia powietrza w Europie. Limity eutrofizacji są przekraczane w 62% obszarów ekosystemów i w 73% obszarów Natura 2000 na całym terytorium UE. Jakość powietrza nadal stanowi główny problem zdrowotny i środowiskowy dla obywateli UE: prawie połowa respondentów badania Eurobarometru wskazała "zanieczyszczenie powietrza" jako jedną z dwóch najważniejszych kwestii środowiskowych, obok zmiany klimatu”.

Inicjatywa ma więc na celu rozwiązanie trzech problemów związanych z jakością otaczającego nas powietrza

1. Unijne normy jakości powietrza dopuszczają wyższe stężenia zanieczyszczeń powietrza niż jest to wskazane z naukowego punktu widzenia – unijne normy jakości powietrza zostały określone w dyrektywach w sprawie jakości powietrza dla 13 zanieczyszczeń powietrza: dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i tlenku azotu, pyłu zawieszonego (PM10, PM2,5), ozonu, benzenu, ołowiu, tlenku węgla, arsenu, kadmu, niklu i benzo(a)pirenu. W przypadku kilku zanieczyszczeń powietrza normy te nie są tak rygorystyczne, jak obecnie zalecane przez WHO.

2. Istnieje możliwość dalszej poprawy ram prawnych (np. w odniesieniu do kar i informacji publicznej) - istnieją znaczne opóźnienia w podejmowaniu odpowiednich i skutecznych środków w celu spełnienia wszystkich unijnych norm jakości powietrza w państwach członkowskich. Utrzymujące się przekroczenia obecnych norm jakości powietrza dla co najmniej jednego zanieczyszczenia powietrza w większości państw członkowskich wskazują na poważne wyzwania społeczno-gospodarcze lub polityczne w osiąganiu celów w zakresie jakości powietrza, które zostały uzgodnione ponad dziesięć lat temu. W związku z tym, chociaż liczba i skala przekroczeń norm jakości powietrza zmniejszyła się, okresy przekroczenia nie były jak dotąd tak krótkie, jak to możliwe. Poprawa ram prawnych, w tym związanych z karami i informacją publiczną, może ułatwić działania w zakresie jakości powietrza.

3. Istnieje możliwość lepszego wspierania władz lokalnych w osiąganiu czystszego powietrza poprzez wzmocnienie monitorowania jakości powietrza, modelowania i planów – dyrektywy w sprawie jakości powietrza ukierunkowały ustanowienie solidnego systemu oceny jakości powietrza i określiły działania właściwych organów w celu osiągnięcia czystszego powietrza poprzez plany jakości powietrza. Kryteria dotyczące monitorowania mogłyby jednak zostać doprecyzowane w celu zmniejszenia niejednoznaczności i zwiększenia porównywalności danych dotyczących jakości powietrza. Ponadto modele jakości powietrza uległy poprawie, ale nie są jeszcze w pełni wykorzystywane ze względu na brak wspólnych standardów modelowania. Ponadto plany dotyczące jakości powietrza nie zawsze spełniały wymóg zapewnienia zgodności z unijnymi normami jakości powietrza.

Wśród kluczowych zapisów nowej dyrektywy znajdują się propozycje takie jak:

• obniżenie rocznej wartości granicznej dla PM2,5 z 25 µg/m³ do 10 µg/m³ w 2030 r.

• zobowiązanie, że do 31 grudnia 2028 r. (a następnie co 5 lat) Komisja oceni, czy normy UE są nadal odpowiednie i czy należy uwzględnić dodatkowe zanieczyszczenia powietrza.

• ustanowienie prawa do odszkodowania dla osób, które doznały uszczerbku na zdrowiu w całości lub częściowo w wyniku naruszenia unijnych przepisów dotyczących jakości powietrza.

• zapewnienie większej jasności w zakresie informacji publicznej na temat jakości powietrza, dostępu do wymiaru sprawiedliwości i kar oraz aktualizacji przepisów dotyczących monitorowania i modelowania jakości powietrza.

Opracował Michał Partyka: ekspert w zakresie polityki energetyczno-klimatycznej oraz doradca strategiczny sektora energetycznego, ciepłowniczego oraz przemysłowego. Absolwent trzech kierunków studiów związanych z: bezpieczeństwem narodowym, zarządzaniem strategicznym oraz energetyką (SGH). Obecnie uczestnik studiów MBA na INE PAN.